Geçmişten günümüze "Sarayönü"-69

SARAYÖNÜ YÖRÜK VE TÜRKMEN AĞIZLARININ BELİRGİN DİL ÖZELLİKLERİ (6)

2.4. Şimdiki Zaman Kipi

Şimdiki zaman ekleri ağız araştırmalarında genel olarak ağızların tasnifi için önemli veriler sunmaktadır. Sarayönü ağızlarında da –A yorır yapısından ekleşen –yor şimdiki zaman ekinin ekleşme sürecinin birçok safhası gözlemlenebilmektedir.

Şimdiki zaman yapısının Sarayönü ağızlarındaki çeşitleri incelendiğinde şöyle bir ekleşme süreci görülmektedir:

-I yoru~-A yor~-A yo~ -yor~-yör~-yo~-yur~-yu~-i:r~-i:.

-I yoru~-A yor~-A yo

Türkçede şimdiki zaman eki zarf-fiil+yardımcı fiil+geniş zaman ekinin kaynaşması sonucu ortaya çıktığı için ekin en eski şekillerinin -Xyorur olduğunu kabul etmek gerekir (Demir 1999: 57). Aşağıdaki örnekte -ė:- ünlüsü hece kaynaşmasına uğramış -eyi- ses grubunun varlığına işaret eder. Sarayönü Yörükleri ağzında –AyI- ses grubu hece kaynaşmasıyla genelde -ė:- ve –ė- ünlülerine dönüşür. Şimdiki zaman ekinin bu şekillerine Yörük’lerin konuşmalarında rastlanmıştır.

bir aylıġ asgerin, şė: yėtişmė:yoru (< yetiş-me-y-i-yoru) mañġalara ġumandan. / Bir aylık askerim, şey yetişmiyor, mangalara kumandan. (OY/Çeşmelisebil)

ibra:m öcalan önsal dė:yoru (<dė-y-e-yoru) ġayıd. /İbrahim Öcalan Önsal, diyor kayıt. (OY/Çeşmelisebil)

çėrkezinen gėçinceme çıḳarama:yollar (<çıkarama-y-a-yor-lar). / Çerkez’le geçinemiyorlar. (OY/Çeşmelisebil)

o:lannar bilme:yo (<bilme-y-e-yo) mu? / Oğlanlar bilmiyor mu? (OY/Çeşmelisebil)

-yor~-yör~-yo

Şimdiki zaman ekinin bu varyantları incelenen metinlerde standart konuşma dilinin etkisinin hissedildiği yerlerde tespit edilmiştir.

çifcilig yapıyörüm. /Çiftçilik yapıyorum. (ŞÇ/Özkent)

so uġ hava deposuna ġoyuyoruz şindi. / Şimdi soğuk hava deposuna koyuyoruz. (HÇ/Özkent)

şindi dėmiyo baġ. / Şimdi demiyor bak. (HG/Karabıyık)

-yur~-yu

o baña soruyu. /O bana soruyor. (OY/Çeşmelisebil)

öbür aşşı a vurduñ mu uçuruyu. / Öbür aşığa vurdun mu uçuruyor. (AÇ/Özkent)

bi yannı doḳuyullar sa a diyvirėn ben. / Bir yanı dokuyorlar sana deyivereyim ben. (HY/Çeşmelisebil)

-i:r~-i:

Şimdiki zaman ekinin bu varyantları Sarayönü ağzında Yörük ve Türkmen ağızlarının ayrımı için önemli bir veridir. Çünkü bu şekillere çoğunlukla Türkmen köylerinde rastlanmıştır. Bölgeye yüzyıldan fazla bir zaman önce gelen Yörüklerin ağzında da bu kullanımlar tespit edilmiştir. Bu durumda yörede dil hususunda baskın unsurun Türkmenler olduğu kanısına varılabilir.

duymazdan geli:ñ. / Duymazdan geliyorsun. (HÇ/Özkent)

yoġ ben di:m, diş çeki:rim çeK. / Yok ben diyorum, diş çekiyorum çek. (SMG/Gözlü)

şu tula: ġoyi:rig de yi:rig ya oña pindir diriz. / Şu tuluğa koyuyoruz da yiyoruz ya ona peynir deriz. (AYK/Gözlü)

2.5. Öğrenilen Geçmiş Zaman Kipi

Sarayönü ağzının genelinde standart Türkiye Türkçesinde kullanılan –mXş öğrenilen geçmiş zaman eki kullanılmaktadır. Yörüklerden derlenen metinlerde bu ekin yanında aynı görevde kullanılan bir –IK ekine de rastlanmıştır. –IK ekinin eski Uygur Türkçesi metinlerinde görülen geçmiş zaman işlevinde kullanılan -(y)UK ekiyle aynı ek olduğu düşünülmektedir (Ay 2009: 92-93). Derlenen metinlerde ekin sadece üçüncü şahıslarla kullanımı tespit edilmiştir. Nurettin Demir, –IK ekinin öğrenilen geçmiş zaman işleviyle daha çok Adana-Karaman-Antalya üçgeninde yaşayan yaylacılık faaliyetinin yaygın olduğu göçebe Yörükler arasında aranması gerektiğini ancak kullanıldığı coğrafyanın tespitinin uzun araştırmalar sonucunda belirlenebileceğini söyler (Demir 2007:384).

ondan dağılıġ o ġaraġoyunnular hep. / Ondan dağılmış o Karakoyunlular hep. (OY/Çeşmelisebil)

AtatürK getirig onnarı. / Atatürk getirmiş onları.(OY/Çeşmelisebil)

aġşe:rden gelik. /Akşehirden gelmiş. (HG/Karabıyık)

buradan gelmeden evel doḲsan doḳuzda yerleşikler./ Buradan gelmeden evvel doksan dokuzda yerleşmişler. (OY/Çeşmelisebil)

3.6. Zarf-fiiller

3.6.1. -ke~-ḳa~-ken~-ḳan~-kene~-ḳana

-ken zarf-fiil eki sadece ek-fiile (i- fiili) eklenebildiği için standart Türkçede tek şekillidir. Ancak Sarayönü ağızlarında bu ekin, önlük-artlık (kalınlık-incelik) uyumu, ses düşme ve türemelerine bağlı olarak -ke~-ḳa~-ḳan~-kene~-ḳana şekilleri de kullanılmaktadır.

şindi siz ġadarıḳa ben, ġadınan bazarına giderdim. / Şimdi siz kadarken ben Kadınhanı pazarına giderdim. (AKA/Lâdik)

bunnar üyürke gice yu uru lambayıla iderdim. / Bunlar uyurken gece yoğurur lambayla ederdim. (HK/Lâdik)

gėdelim gelikene gördü:müz yėre yėrleşelim dė: gelmişler. / Gidelim, gelirken gördüğümüz yere yerleşelim diye gelmişler. (OY/Çeşmelisebil)

ben oḳulda oḳurḳana ḳamutay gėçerdi. / Ben okulda okurken kamutay(meclis) geçerdi. (OY/Çeşmelisebil)

3.6.2. -ıncaġ~-inceg

Bu ek, standart dildeki –XncA zarf-fiil ekiyle aynı görevdedir. Sadece Çeşmelisebil’den derlenen metinlerde rastlanmıştır.

onu indiri bindirisiñ ısdarı doḳuyuncaġ, halıya ilme: atıncaġ. /Onu indirir bindirirsin, ıstarı dokuyunca halıya düğüm atınca. (HY/Çeşmelisebil)

gelinceg hemen bi südlü ġa:ve bişiridi. / Gelince hemen bir südlü kahve bişirirdi. (OY/Çeşmelisebil)

3.6.3. -dıġ sıra

Sadece bir örneğine rastlanan bu zarf-fiil yapısı –DXkçA ile aynı görevdedir. Söz konusu yapının Antalya ve Mersin ağızları ile ilgili yapılan çalışmalarda sıkça geçtiği görülmektedir.3 Bu durum -dıġ sıra yapısının Yörüklere has bir kullanım olduğunu fikrini güçlendirmektedir.

Ėhtiyarladıġ sıra taġaT gėdiyo. / İhtiyarladıkça takat gidiyor. (MY/Çeşmelisebil)

3.7. Zamir ve Sıfatlar

3.7.1. ende:~ėnde:

Sadece Yörüklerden derlenen metinlerde tespit edilen ende:~ėnde: işaret zamiri veya sıfatı çoğunlukla “o” işaret zamiri veya sıfatı ile karşılanabilir. Ancak bazı durumlarda anlam yetersiz kalabilir. ‚Ende:’nin Türevleri ve İçel İli Ağızlarında Kullanımı‛ başlıklı yazısında Gülseren Tor bu yapının, ‚oradaki, yanındaki, yanında bulunan, orada bulunan, elindeki, elinde bulunan‛ anlamlarını da karşıladığını belirtmektedir (Tor 2007:1793).

Bünyesinde uzun ünlü barındıran bu yapının etimolojisi Tietze tarafından *a-n-da-ḳı>andaġı>endeği>ende: şeklinde yapılmıştır (Tietze 2002:723).

nėre girece:z ėnde: numarayı. / Nere gireceğiz elindeki numarayı. (YY/Çeşmelisebil)

ende: saña yėter. / O sana yeter. (MY/Çeşmelisebil)

3.8. Edatlar

3.8.1. kė:ri~gė:ri

sonra anlamında kullanılan çekim edatıdır. +DAn ayrılma hâli ekiyle kullanılır. Sarayönü ağızları içinde Yörük ağzına has bir edattır. Eski Türkçe devrinden bu yana kullanılmakta olan bu edat, Eski Anadolu Türkçesi dönemindeki işleviyle Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılmaktadır; fakat fonetik olarak ötümsüz şeklinin kullanımıyla arkaik özellikleri barındırdığını göstermektedir (Hünerli 2012:599).

ondan gė:ri altına bi çeki, üsdüne bi fes daḳallar. / Ondan sonra altına bir yazma, üstüne de bir fes takarlar. (AG/Karabıyık)

al ete: gėydirdigden gė:ri gelin almada o. / Al eteği giydirdikten sonra gelin almada o. (FÖ/Karabıyık)

gün döndügden kė:ri ėdeller onu. / Gün döndükten sonra yaparlar onu. (HG/Karabıyık)

3.8.2. so:na

sonra edatı standart Türkiye Türkçesinde fiil kök ya da gövdelerine eklendiği zaman -DXk sıfat-fiil eki ve +DAn ayrılma hâli ekiyle birlikte kullanılmaktadır. Gözlü kasabasından derlenen metinlerde bu edatın farklı kullanımları tespit edilmiştir. Söz konusu metinlerde sonra edatı –An ve -Ar sıfat-fiil ekleriyle kullanılmıştır.

ġazana dökenden so:na mayalarız. / Kazana döktükten sonra mayalarız. (AYK/Gözlü)

eşgiyenden so:na onu zaba:nan yo ururuġ. / Ekşidikten sonra onu sabahleyin yoğururuz. (MK/Gözlü)

sürerden so:na ekini süreller. / Sürdükten sonra ekini sürerler. (AYK/Gözlü)

3.8.3. üçün~uçu~için

Yöre ağzında daha çok aslına uygun olarak yuvarlak ünlülü şekilleri tercih edilen için edatı işlev açısından standart dille aynıdır. Ancak kullanım olarak farklılık arz etmektedir.

esgiden ġadınanına ba:lı oldu:muz için deñişdiremedig ya:ni. / Eskiden Kadınhanı’na bağlı olduğumuz için değiştiremedik. (FT/Gözlü)

vurmaġ üçün hö:le maḳası var. / Vurmak için şöyle makası var. (HY/Çeşmelisebil)

yani mal uçu onnarı yitişdiriyoruz. / Yani mal için onları yetiştiriyoruz. (ŞÇ/Özkent)

için edatı Standart Türkiye Türkçesinde yalın hâldeki isim, isim soylu kelimeler (yaşamak için) ve ilgi hâli eki almış zamirlerden (bizim için) sonra kullanılmaktadır. Ancak Sarayönü ağzında bu edatın ilgi hâli eki almış isim-fiilllerden sonra kullanıldığı örnekler tespit edilmiştir.

o arḳaç gėçiri, sa:lam düşürmeniñ üçü, düzgün düşmesiniñ üçü. /O arkaç geçirir, sağlam düşürmek için , düzgün düşmesi için. (HY/Çeşmelisebil)

4. SONUÇ

Sarayönü ilçesinde yaşayan Yörük ve Türkmenlerden derlenen metinlerin incelenmesi neticesinde şu sonuçlara ulaşılmıştır:

1. Türkçenin tarihî dönemlerdeki metinlerinde varlığını hissettiren, anlam ayırıcı özelliğe sahip kapalı e (ė) ünlüsü Yörük ağzında korunmaktadır. Türkmen ağzında ise darlaşarak /i/ sesine dönüşmüştür.
2. Sarayönü Yörük-Türkmen ağzının genelinde Türkçenin asli seslerinden sayılan damak /n/’si (ñ) ünsüzü korunmaktadır.

III. Sarayönü Yörük ağzı arkaik unsurlar bakımından Türkmen ağzından daha zengindir.

1. Türkmen ağzında ekleşme süreci Yörük ağzına göre daha ilerdedir.
2. Şimdiki zaman kipinde Yörük ağzında –A yoru~-A yor; Türkmen ağzında ise -i:~-i:r şekilleri kullanılmaktadır. Bu durum Sarayönü Yörük ve Türkmen ağızları arasında en belirgin farktır.
3. Tipik Yörük ağzı özelliği sayabileceğimiz –IK öğrenilen geçmiş zaman eki, ende: zamir veya sıfatı, kė:ri çekim edatı ve -dık sıra zarf-fiil yapısı Sarayönü Yörükleri ağzında kullanımı azalmıştır.

VII. Derlenen metinlerin genel fonetik ve morfolojik eğilimleri göz önüne alındığında Sarayönü Yörük ağzının Türkmen ağzına benzemeye başladığı görülmüştür.

VIII. Çalışmada Sarayönü Yörük ve Türkmen ağzının belirgin fonetik ve morfolojik özellikleri tespit edilmiştir. Ayrıca derleme esnasında yörede standart dilde kullanılmayan birçok kelimenin olduğu görülmüştür. Sarayönü –Yörük-Türkmen- ağızlarının söz varlığı üzerine ayrıca yapılacak araştırmaların Türkçenin kelime hazinesine katkı sağlayacağı bir gerçektir.

Fatih Numan KÜÇÜKBALLI

Mehmet YASTI