Geçmişten günümüze "Sarayönü"-66

SARAYÖNÜ YÖRÜK VE TÜRKMEN AĞIZLARININ BELİRGİN DİL ÖZELLİKLERİ (2)

Damak /n/'si (ñ) Ünsüzü

Türkçenin ilk yazılı metinlerinde bile ayrı bir işaretle gösterilen sürekli, akıcı ve ötümlü bir geniz sesi olan damak /n/'si ünsüzü standart Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır. Ancak Anadolu ağızlarının birçoğunda olduğu gibi Sarayönü ağzında da tarihî dönemlerdeki fonksiyonlarına uygun olarak kullanılmaktadır. Bazı örneklerde bu sesin; /g/, /ġ/, /k/ ve /ḳ/ patlayıcı damak ünsüzlerinden önce gelen /n/ sesinin damaksıllaşmasıyla oluştuğu tespit edilmiştir.

/ñ/ Ünsüzünün Tarihî Dönemlerdeki Fonksiyonuna Uygun Olarak Kullanıldığı Örneklerden Bazıları Şunlardır:

Bazı kelime kök ve gövdelerinde

hindi yėñi şi:den piriç oluyu./ Şimdi yeni şeyden pirinç oluyor. (HÇ/Özkent)

başdan añnad. / Baştan anlat. (AK/Gözlü)

 Zamir kökenli ikinci şahıs eklerinde

çif sürersiñ bó:le tek pullu:nan ya:ni. / Çift sürersin böyle tek pullukla yani. (AK/Gözlü)

hasda:neyi górmüşsüñüzdür. / Hastaneyi görmüşsünüzdür. (ŞÇ/Özkent)

İyelik kökenli ikinci şahıs eklerinde

aldıñ mı bi kilo iki kilo ne alısañ ġayrı. / Aldın mı bir kilo iki kilo ne alırsan artık. (MY/Çeşmelisebil)

saysañız da hüsė:n͜ a:m ra:metlig sö:lemiş bunnara. / Saysanız da Hüseyin ağam rahmetlik söylemiş bunlara. (AÇ/Özkent)

İkinci çokluk şahıs emir ekinde

siz͜ oturuñ da biz, suwrayı hazıllayalım. / Siz oturun da biz sofrayı hazırlayalım. (Çeşmelisebil)

İkinci şahıs iyelik eklerinde

yavrım seniñ vazifeñ ne? / Yavrum, senin vazifen ne? (SMG/Gözlü)

adam başıñızdan ne gėşdi:se onu añnadıñ, di:. / Adam, başınızdan ne geçtiyse onu anlatın, diyor. (AÇ/Özkent)

İlgi hâli ekinde

onuñ ͜ o:luymuş. / Onun oğluymuş. (ŞÇ/Özkent)

Yönelme hâli eki almış şahıs ve işaret zamirlerinde

alışmış milled, alışmış oña. / Alışmış millet, alışmış ona. (HÇ/Özkent)

buña beñzer. / Buna benzer. (HY/Çeşmelisebil)

hindi bunnar baña, beni saña saddılar. / Şimdi bunlar bana, beni sana sattılar. (YI/Özkent)

/g/, /ġ/, /k/, /ḳ/ patlayıcı damak ünsüzlerinden önce gelen /n/ ünsüzünden oluşan ikincil /ñ/ örneklerinden bazıları şunlardır:

hañgi yörügdensiñ? / Hangi Yörük'tensin. (HG/Karabıyık)

yėñgeye beni dövdürmeñ / Yengeye beni dövdürmeyin. (HG/Karabıyık)

kimisi bañġacı oldu. / Kimisi bankacı oldu. (OY/Çeşmelisebil)

Uzun Ünlüler

Sarayönü Yörük ve Türkmen ağızlarında yabancı dillerden alıntı kelimeler haricinde asli uzun ünlülere rastlanmamıştır. Ancak incelenen metinlerde ünsüz düşmeleri ve hece kaynaşmaları sebebiyle oluşan çok sayıda ikincil uzun ünlü bulunmaktadır.

Ünsüz Düşmesi Sebebiyle Oluşan İkincil Uzun Ünlüler

Yöre ağzında çoğunlukla kelime içinde /ğ/, /h/, /ñ/, /y/ ve Arapça kökenli kelimelerde ayn ( ع) ünsüzlerinin düşmesiyle ikincil uzun ünlüler oluşmaktadır. -ğ-, -ğ-<-g-<-k- ve –ğ-<-ġ-<-ḳ - Düşmesi gülümeg, ba:lamaġ, dörd aya:nı çatar ba:lardıġ işde. / Külümek, bağlamak, dört ayağını çatar bağlardık işte. (DK/Çeşmelisebil)

a:şamlayı birikinivėridi. / Akşamleyin toplanılıverirdi. (DK/Çeşmelisebil)

bu:day arpa, işde şu ük ͜ üş sėnedir silaj ekó:ruz. / Buğday arpa, işte iki üç senedir silaj ekiyoruz. (ŞÇ/Özkent)

-h- Düşmesi

çüñkü ben mu:tarlıġ yaPdım. / Çünkü ben muhtarlık yaptım. (OY/Çeşmelisebil)

benim babam ıra:metlig͜ annadırdı. / Benim babam rahmetlik anlatırdı. (HÇ/Özkent)

-ñ-(>-ğ-) Düşmesi

Bu ses olayı sadece anla- (añla-~ ağna-) fiilinin varyantlarında tespit edilmiştir.

iki yüz ġoyun a:nadıñ mı? / İki yüz koyun añladın (anladın) mı? (AKA/Ladik)

-y- düşmesi

iki ta:ne ba:raḲcı dutardıġ. / İki tane bayrakçı tutardık. (AG/Karabıyık)

şi:lere, çölmeglere ġorduġ. / Şeylere çömleklere korduk. (AK/Gözlü)

Arapça Kökenli Kelimelerde Ayn ( ع) Ünsüzünün Düşmesi

da͜a mera yiñi bolardı ya:ni. /Daha mera yeni arttı yani (<Ar. ya ni:) (ET/Gözlü)

yirmi senedir bizi da:vet idi:ñ. / Yirmi senedir bizi davet ( <Ar. da vet) ediyorsun. (HÇ/Özkent)

Hece Kaynaşmasıyla Oluşan İkincil Uzun Ünlüler

Bir kelime içinde yan yana bulunan hecelerdeki seslerin birleşip kaynaşmasıyla kelimedeki hece sayısının azalması olayına hece kaynaşması denir (Yıldırım 2006/I:147). Yöre ağzında oluşan hece kaynaşmalarında kaynaşan hecelerdeki ünlülerden geniş olanının uzadığı tespit edilmiştir. Genellikle iki ünlü arasında kalan /ğ/, /h/, /ñ/, /r/, /y/ ünsüzleri ve Arapçadan alıntı kelimelerde ayn ( ع) ünsüzünün eridiği görülmüştür.

-ğ-,- ğ-<-g-<-k- ve –ğ-<-ġ-<-ḳ- Erimesi

ġula:m duymaz ben añnaman. / Kulağım duymaz, ben anlamam. (AÇ/Özkent)

hüsė:n ͜ a:m ra:metlig sö:lemiş bunnara./ Hüseyin ağam rahmetlik söylemiş bunlara. (AÇ/Özkent)

ġaça:sa virme. / Kaçak ise verme. (YI/Özkent)

gėdelim şama yėlleşelim muġaddes topra:, dėmişler. / Gidelim Şam'a yerleşelim mukaddes toprağa, demişler. (OY/Çeşmelisebil)

onnarı saña mı só:leyece:n ne bişirdi:mi. / Onları sana mı söyleyeceğim, ne pişirdiğimi. (HK/Ladik)

-h- Erimesi

bilmem ne ibra:m, dė:yoru. / Bilmem ne İbrahim, diyor. (OY/Çeşmelisebil) bi şa:sıdı. / Bi şahıs idi. (HG/Karabıyık)

tabi siz manavġaddan da: ireldesiñiz ya. / Tabi, siz Manavgat'tan daha ilerdesiniz. (HG/Karabıyık)

-ñ- (>-ğ-~-y-) Erimesi

Genellikle ikinci teklik şahıs iyelik eki almış isimlerin ilgi hâli ekiyle kullanımlarında arka arkaya gelen damak /n/'si ünsüzlerinden ilki erimektedir. öñ "ön" kelimesinin iyelik ve hâl ekleriyle kullanımlarında da söz konusu ünsüz erimektedir.

baba:ñ ͜ arpasını mı viri:ñ len?/ Babanın (<babañıñ) arpasını mı veriyorsun lan? (AÇ/Özkent)

arabala:ñ, lambala:ñ ͜ ó:ne var ya regli ki͜ad ġollardı. / Arabaların lambaların önüne(<öñüne)var ya renkli kâğıt korlardı. (ŞÇ/Özkent)

-r- Erimesi

Yöre ağzında +lAr çokluk ekinden sonra ilgi hâli eki veya üçüncü teklik iyelik eki kullanıldığı vakit genellikle ekin bünyesindeki –r ünsüzü erimektedir.

arabala:ñ, lambala:ñ ͜ ó:ne var ya regli ki͜ad ġollardı. / Arabaların, lambaların önüne var ya renkli kâğıt korlardı. (ŞÇ/Özkent)

ayaġla:ndan ba:ladımızda ġuyuya sallayvırdıḲ. / Ayaklarından bağladığımızda kuyuya sallayıverdik. (SMG/Gözlü)

-y- Erimesi

açıġ virme:lim. / Açık vermeyelim.(AÇ/Özkent)

yirmi senedir bizi da:vet idi:ñ./ Yirmi senedir bizi davet ediyorsun (>ėdiyoñ>ėdiyiñ). (HÇ/Özkent)

bunnarıñ ͜ araba: mı bindiñ geldiñ?/ Bunların arabaya mı bindin? (HÇ/Özkent)

vurduñ mu:du gider. / Vurdun muydu(<muyudu) gider. (AÇ/Özkent)

/y/ ünsüzü kelime içinde erirken bazı örneklerde çevresinde bulunan ünlüleri hem darlaştırır hem de önleştirir.

alė:n, gele:n de ezbere gėdme:lim. / Alayım (<alayın), geleyim de ezbere gitmeyelim. (OY/Çeşmelisebil)

baña vėr, ben eki:m. / Bana ver, ben ekeyim. (HÇ/Özkent)

Arapçadan Alıntı Kelimelerde Ayn ( ع)Ünsüzünün Erimesi

bó:le bi sa:d ġonyadan satın ͜ alıñ. / Böyle bir saat (<Ar. sa a:t) Konya'dan satın alın.(AKA/Lâdik)

fa:liyete geçmişler. / Faaliyete (<Ar. fa a:liyet) geçmişler. (OY/Çeşmelisebil)

Türkçenin Tarihî Devirlerinde Tamamlanmış Olan Ses Olaylarının İzleri Taşıyan İkincil Uzun Ünlüler

Sarayönü ağzında Türkçe kelimelerde tespit ettiğimiz ikincil uzun ünlüler çoğunlukla tamamlanmamış ünsüz düşmesi ve hece kaynaşmalarıyla oluşan uzun ünlülerdir. Ancak yirmi (<yigirmi) sayısı ve –yor (<-A yorır) şimdiki zaman ekinde görülen ikincil uzun ünlüler, Türkçenin tarihî dönemlerinde gerçekleşmiş, tamamlanmış ses olaylarının izlerini yansıtmaktadır.

on bėş yi:rmi ġoyun kesellerdi esgiden. / On beş yirmi koyun keserlerdi eskiden. (AÇ/Özkent)

hiÇ görme:yodum. / Hiç görmüyordum. (DK/Çeşmelisebil)

Yabancı Dillerden Alıntı Kelimelerde Bulunan Asli Uzun Ünlüler

Yöre ağzında yabancı dillerden alıntı kelimelerde bulunan asli uzun ünlülerin bir kısmı uzunluğunu korumuş bir kısmı kısalmıştır.

Uzunluğu Korunanlardan Bazı Örnekler

köyüñ ta:rihcesi bu şekil ya:ni. / Köyün tarihçesi (<Ar. ta:ri:h) bu şekil yani. (OY/Çeşmelisebil)

ben biliyom za:ten. / Ben biliyorum zaten (<Ar. za:ten. (HÖ/Karabıyık)

hisa:b ͜ id yav. / Hesap (<Ar. hesa:b) et yav. (ŞÇ/Özkent)

Kısalanlardan Bazı Örnekler

pancar var, günaşıġ var. / Pancar var, günaşık (<Tü. gün + Ar. a:şık) var. (HÇ/Özkent)

sede ya: da var. / Sade (<Far. sa:de) yağ da var. (DK/Çeşmelisebil)

Sadece tamam kelimesinin kullanımında tespit edilen karakteristik bir ses olayıdır.

ta͜am hadi yassınnar ba͜alım bi. Tamam hadi yazsınlar bakalım bir. (AÇ/Özkent)

Araştırma:

Fatih Numan KÜÇÜKBALLI

Mehmet YASTI