Adbilim çerçevesinde Sarayönü yerleşke adları (1)

Yer adları üzerine Türkiye’de ancak 1920’li yıllardan itibaren başlayan ve günümüze doğru artarak devam eden bilimsel araştırmaların Batı’da çok önceleri başladığı görülür. ⁽¹⁾

Batı ülkelerinde köy, kasaba ve şehir adları disiplinler arası metotlar kullanılarak (tarih, dil, arkeoloji gibi.) ayrıntılı bir şekilde irdelenmiş, bu adlardaki değişme ve gelişmeler tarihî kaynaklardan faydalanılarak ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu çalışmalar neticesinde yalnızca geçmişe ait bilgiler edinilmekle kalınmamış, dil tarihine, iskân tarihine ve ülkenin etnik yapısına ait verilere de ulaşılmıştır. Son dönemlerde yer adları ile ilgili yapılan çalışmalarda bu metotlardan faydalanıldığı ve özellikle dilbilim metotlarının kullanılması neticesinde daha olumlu sonuçlar alınmaya başlanmıştır. Dilbilim metotlarıyla, daha önce sözlüklerde sadece “yer adı” olarak açıklanıp geçilen ifadelerin eksik olduğu, yer adlarının da normal kelimelerden farksız, dilin fonetik kurallarına uyduğu ve bir anlam taşıdığı ortaya konulmuştur.

Bir bilim dalı olarak adlarla ilgilenen disipline onomastik denir. Onomastik, özel ad kabul edilen öğeler üzerinde duran, onları köken, tarihî gelişim ile çeşitli dil ve kültür unsurları bakımından inceleyen bilim dalıdır. Bu bilimin yer adlarını yapı, anlam ve köken bakımından inceleyen ve aynı zamanda dilbilimin de bir kolu olan dalına toponomi adı verilir. Toponomi bilimi arkeoloji, tarih, folklor, coğrafya, jeoloji, botanik, antropoloji, sosyoloji gibi disiplinlerle yakından ilgili olup bunlar içinde tarih başta olmak üzere bazı bilim dallarına da dayanak teşkil eder. Türk coğrafyasına bakıldığı zaman, genel itibarla Türklerin yer adlandırmalarında benzer çeşitlilikteki usul ve yöntemlerden faydalandığı görülür.

Bunları sırasıyla sınıflamak gerekirse;

1. Boy, oymak ve şahıs adlarına göre yapılan adlandırmalar (Timurcan, Abdurrahman, Arıklar, Mahmudlar ...gibi)

2. Tabiî olgulardan faydalanılarak yapılan adlandırmalar (Tepeköy, Kocadağ ...gibi)

3. Coğrafî konuma göre adlandırılmalar (Bucak, Ortaköy, Burunova-Bornova ...gibi)

4. Tabiat renklerinden faydalanılarak yapılan adlandırmalar

5. Bölgenin iklim hususiyetlerine dayanılarak yapılan adlandırmalar (Kuzbelen, Kuzköy ...gibi)

6. Tabiat örtüsünden faydalanılarak yapılan adlandırmalar (Zeytünlü, Kavaklu, Çamalan, Çamlıyayla ...gibi)

7. Çeşitli folklorik unsurlara dayanılarak yapılan adlandırmalar (Dörtdeli, Gidiköy, Kaçakağzı, Sakalıyanar ...gibi)

8. Çeşitli meslek gruplarına dayandırılarak yapılan adlandırmalar (Kazancı, Kovancı ...gibi)

9. Dinî kurum ve manevî hayata dair yapılan adlandırmalar (Akçakilise, Manastır, Şeyhlü, Tekkepınarı ...gibi)

10. Eski medeniyetlerden kalan adların Türkçenin söyleyiş biçimine uydurulması yoluyla yapılan adlandırmalar (Konya, Ankara, Ladik ...gibi)

11. İsim taşıma biçiminde yapılan adlandırma3 şekilleri olmak üzere on bir alt başlıkta ele alınabilir.

***

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ YAYINLARI: 8

TARİH, KÜLTÜR, SANAT, TURİZM VE TARIM AÇISINDAN ULUSLARARASI SARAYÖNÜ SEMPOZYUMU (24-26 EKİM 2014 KONYA) BİLDİRİ KİTABI

***

Mehmet YASTI * Yrd. Doç. Dr., Necmettin Erbakan Ün., Sosyal ve Beşeri Bilimler Fak., Türk Dili ve Ed. Bölümü Öğretim Üyesi

Fatih Numan KÜÇÜKBALLI ** Arş. Gör., Selçuk Ün., Edebiyat Fak., Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Elemanı

1 Yer adları üzerine yapılan ilk çalışmaların bazıları şunlardır: Fuat Köprülü, “Oğuz Etnolojisine Ait Notlar”, Türkiyat Mecmuası, C. I, 1925; H. Nihal-A. Naci, “Anadolu’da Türklere Ait Yer İsimleri”, Türkiyat Mecmuası, C. II, 1928; F. Aksu, Isparta İli Yer Adları, Sırrı Üçer-Mesud Koman, Konya İli Köy ve Yer Adları Üzerine Bir Deneme, Konya, 1945; İshak Refet Işıtman, “Köy Adları Üzerine Bir İrdeleme”, Türk Dili-Belleten, 1945; Abdülkadir İnan, “Anadolu’nun Toponomisi ve Türk Boylarının Adları Meselesi”, Türk Dili-Belleten, 1945.

2 Anadolu’nun Türkleşme süreci ve Anadolu’da Türk varlığı ile ilgili yapılan çalışmalarda çeşitli dil verilerinden istifade edilmiştir.